Zeki Velidi Togan

Zeki Velidi Togan, şimdiki Rusya Federasyonu’nun Başkırt Özerk Cumhuriyeti’nde yer alan İsterlitamak (İşimbay) kazasının Küzen Köyü’nde 10 Aralık 1890 yılında dünyaya gelmiştir. Babası Ahmedşah, annesi Ümmülhayat Hanım’dır. Babası Ahmedşah Bey’den Arapça, annesi Ümmülhayat Hanım’dan ise Farsça dersleri almıştır. İlk öğrenimini babasının medresesinde gördü. Eğitimine dayısının komşu köydeki medresesine giderek devam etti; burada Arap Edebiyatı derslerinin yanı sıra Rusça öğrenmeye başladı. Togan’ın, ilminin temelinin oluşmasında dayısının ve kütüphanesindeki kitapların katkısı büyüktür. Daha sonra 1906-1908 yılları arasında Kazan’a giderek Kasımiye Medresesi’nde eğitimini tamamladı. Kazan’daki Rus şarkiyatçıları ile tanıştı ve onların fikirlerinden oldukça etkilendi. Tanıştığı bu alimler ve onların fikirleri sayesinde, Rus egemenliği altında geri kalmış Türk topluluklarının kültürü, tarihi ve dili ile ilgili çalışmalara yönelmiştir. Bu sırada Kasımiye ve Ufa’daki Osmâniye medreselerinde öğretici olarak çalıştı. Bu süreçte Türk Tarihi’ne ilgisi arttı. Sınırlı bir Türklük anlayışını aşarak, Türklük anlayışını çok daha geniş bir perspektiften ele aldı. (Tatarlık veya Müslümanlık). 1912 yılında ilk kitabı olan Türk ve Tatar Tarihi adlı kitabını yayınladı. Tanıştığı alimler sayesinde Türkistan’a iki kez araştırma gezileri gerçekleştirdi ve bu araştırmalarının sonuçlarını Türkçe basında ve Rus bilim dergilerinde yayınlandı.

Rus Meclisi’ndeki mebuslara, Müslüman toplulukların problemlerinde yardımcı olacak olan heyete Başkırt temsilcisi seçildi ve ardından 1915’te Petersburg’a gitti. Siyasi işlerle uğraşırken bir yandan da Rus şarkiyatçılarla ilişkilerini ilerletti. V. V. Barthold’un yardımıyla askere gitmekten kurtuldu. 1917’de Ekim İhtilali’nden sonra siyasete girdi. Başkırtlar’ın geleceğini Türkistan Kazak-Kırgız, Türkmen ve Özbeklerle birlikte ele almak istediği için Kazan milletvekilleriyle fikir ayrılıkları yaşadı. Başkırt Özerk hükümetinin (Otonom Cumhuriyeti) kurulmasına öncülük etti; önce savaş bakanı ve ardından hükümet başkanı oldu.

Rusya’da yaşanan iç savaş zamanında Çarlık Generallerinin yapmış olduğu baskılara karşı Sovyetler’le iş birliği yaptı. Bu yıllarda birkaç defa Lenin, Troçki ve Stalin gibi önderlerle görüştü. 1920 yılında, Başkırt hareketi burada beklediği gibi gitmeyince Türkistan’a giderek mücadelesine orada devam etmeye karar verdi. 1921 yılında kurulan Türkistan Milli Birliği’nin başına getirildi. Burada bulunduğu bu otuz aylık süreçte Bolşevik Ruslar’a karşı Basmacılarla birlikte hareket etti. Dışardan gelen Enver Paşa gibi Türklerle iletişime geçti. Tüm bunların yanında ilmi çalışmalarını sürdürmeye devam ediyordu. Amacı mücadelelere destek olurken bir yandan da kütüphanesi için yeni kitaplar bulmak ve tarihi yerleri görmekti. Türkistan’daki faaliyetlerinin ardından 21 Şubat 1923 tarihinde İran’a geçti. Burada metni henüz bilinmeyen İbn-i Fadlân’a ait seyahatname buldu. Daha sonra Afganistan’a geçerek Herat ve Kabil’de arkeolojik ve tarihi incelemelerde bulundu. Hindistan yoluyla Türkiye’ye geçmek istedi fakat vizesi bulunmadığından Avrupa’ya, Paris’e, gitti. Togan’a 18 ay sürecek olan seyahatinde arkadaşı Abdülkadir İnan eşlik etti. Avrupa’da bulunduğu süre içerisinde, daha sonraki çalışmalarında fayda sağlayacağı ilim insanları ile tanıştı ve ilişkilerini geliştirdi. Türkiye Maarif Vekili Hamdullah Suphi Tanrıöver’in daveti üzerine arkadaşı Abdülkadir İnan ile birlikte 20 Mayıs 1925’te İstanbul’a geldi. İstanbul’da bir müddet kalarak burada Fatih Kütüphanesi’nde çalışmalarını sürdürdü. 3 Haziran 1925 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu. İstanbul’dan Ankara’ya geçti. Ankara’da Maarif Vekâleti Talim ve Tercüme Heyeti azalığına görevlendirildi. Burada Türkistan Tarihi’nin Coğrafyası adlı kitabının çalışmalarını yürütmüştür. Ankara’da bir buçuk yıl kaldıktan sonra tekrar İstanbul’a gitmiştir. 26 Ocak 1927 tarihinde İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nde Türk Tarihi muallimliğine getirildi. Mehmed Fuad Bey’in başında bulunduğu Türkiyat Enstitüsü aracılığıyla V. V. Barthold’u Türkiye’ye davet ettirdi ve Barthold’un İstanbul’daki konferanslarında tercümanlığını yaptı.

1932 yılında Türk Tarih Kongresi’nde “Yeni Türk Tarih Tezi”ni, tarihin gerçeklikten saptırıldığı gerekçesiyle eleştirilerde bulununca Dr. Reşid Galib, Sadri Maksudi Arsal ve Şemseddin Günaltay tarafından tenkite uğramıştır. Bu tenkitler kongre sonra

sında da devam edince doktorasını tamamlamak üzere İstanbul Dârülfünunundaki görevinden istifa edip Viyana’ya gitmiştir. 7 Haziran 1935’te İbn-i Fadlân üzerindeki doktorasını tamamladı ve doktor unvanına kavuştu ve hemen ardından Bonn Üniversitesi‟ne çalışmaya başladı. 19 Eylül 1938’de profesör unvanını aldı. Daha sonra Göttingen Üniversitesi’nde çalışmaya başladı.

Togan, 1 Eylül 1939 tarihinde Almanya Göttingen Üniversitesi’nden, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Tarih profesörlüğüne geçiş yaparak Türkiye’ye döndü. 1944 mayısında Turancılık hareketi içinde bulunmasından dolayı tutuklandı ve 15 ay kadar hapiste kaldıktan sonra 1945 ekiminde tahliye; 31 Mart 1947 tarihinde ise üzerindeki suçlamalardan beraat etti. 1948 yılında üniversitedeki görevine yeniden başladı. 1951 yılında İstanbul’da XXII. Müsteşrikler Kongresi’nin başkanlığını üstlendi. Kapalı olan İslam Tetkikleri Enstitüsü’nün yeniden kurulmasını sağlayarak oranın ilk müdürü oldu. 1970 yılına kadar İstanbul Üniversitesi’ndeki görevine devam eden Togan nisan ayında geçirdiği bir ameliyattan sonra 26 Temmuz 1970’te vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa
verildi.

 

ESERLERİ

Türk ve Tatar Tarihi (Kazan 1912)

El-Bîrûnî ve Âsârı

Onyedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey

Riḥle: Ibn Faḍlān’s Reisebericht

Bīrūnī’s Picture of the World

Bugünkü Türkistan ve Yakın Mazisi

1929-1940 Seneleri Arasında Türkistan’ın Vaziyeti

Moğollar, Çingiz ve Türkler

Umumi Türk Tarihine Giriş, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar

Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi I

Tarihte Usûl

Horezmce Tercümeli Muqaddimat al-Adab = Khorezmian Glossary of
the Muqaddimat al-Adab

1951’de İstanbul’da Toplanan XXII. Müsteşrikler Kongresi Mesaisi ve
Akisleri

Türk-Türkistan

On the Miniatures in Istanbul Libraries

Türk Kültürü El-Kitabı’nın Program ve Çalışma Planı (İstanbul 1967)

Hatıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve
Kültür Mücadelesi

Abdülkadir İnan ile birlikte 1927’de Yeni Türkistan dergisini çıkaran ve
çeşitli dergilerde çok sayıda makalesi yayımlanan Togan’ın bir kısım
yazıları ölümünden sonra bir araya getirilerek yayımlanmıştır.
Bunlardan bazıları şunlardır:

Türklüğün Mukadderatı Üzerine (İstanbul 1970, 1977)

Kur’an ve Türkler (İstanbul 1971)

Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlil

Başkurtların Tarihi

Moğollar Devrindeki Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti